ELEMAN ENTWODIKSYON POU YON GRAMÈ KREYÒL (3 : SENTAKS)

Hugues Saint-Fort, New York, 27 jwen 2013

Atik sa a se yon vèsyon revize tèks sou premye pati analiz sentaks kreyòl ayisyen. Mwen remèsye kolèg lengwis Jean-Robert Placide pou diskisyon nou te fè sou premye vèsyon an ki te parèt sou fowòm ayisyen yo. Se gras a Jean-Robert Placide mwen te reflechi plis sou makè vèbal TMA lan kreyòl ayisyen jiskaske mwen te rive mete yo lan kategori mo fèmen.

Lan twazyèm pati sa a, mwen pral kontinye travay entwodiksyon sou yon gramè kreyòl mwen kòmanse depi plizyè semèn. Lan premye pati an, mwen te analize fonoloji kreyòl ayisyen; lan dezyèm pati an, mwen te egzaminen mòfoloji kreyòl ayisyen; lan ekspose sa a, mwen pral fè yon rale sou sentaks kreyòl ayisyen. Ki sa lengwis yo rele sentaks?

Sentaks se yon branch lan syans lengwistik ki etidye ki jan mo lan yon lang kapab konbine avèk lòt pou fòme inite lengwistik ki pi laj tankou fraz, pwopozisyon, sentagm… Lè nou di sentaks, nou dwe wè tousuit estrikti gramatikal yon lang. Sa vle di : lòd mo yo lan fraz la, wòl fleksyon yo (pou lang ki genyen fleksyon) ki montre nou relasyon mo yo antre yo, enpòtans mo gramatikal yo…Sentaks gen yon plas santral lan etid lengwistik. Sentaks yon lang se nannan lang lan. Yon lang se pa yon “sak mo” li ye. Menm si yon moun ta konnen tout mo ki lan yon lang, (se yon bagay ki enposib dayè), sa pa vle di li konnen lang lan pou sa. Fòk li konnen lan ki kalite relasyon mo yo pral antre. Se pa nenpòt kòman sa fèt. Men, lè yon lokitè konnen sistèm règ ak diferan kategori gramatikal ki lan yon lang, sa pèmèt li konbine mo yo jan yo dwe konbine pou bati fraz. Se travay sa a sentaks fè. Se yon travay kapital.

Donk, se pa nenpòt fason moun kapab konbine mo ki lan yon lang pou fòme fraz. Lan tout lang, genyen fraz kigramatikal, epi gen fraz ki agramatikal. Gramatikal pa vle di kòrèk. Li pa enplike oken jijman valè sosyal.Agramatikal pa vle di enkòrèk. Li pa enplike lide tradisyonèl kote moun aprann jije nivo osnon bote lang moun pale. Lengwis yo konsidere yon fraz gramatikal lè moun ki natif natal lang lan aksepte fraz la tankou yon fraz ki posib. Yon fraz ki agramatikal se yon fraz natif natal yo konsidere tankou yon fraz ki pa posib lan lang lan. Ann pran kèk egzanp :

(1) Li bwè tout ji ki lan frijidè a

(2) *Li bwè ji tout ki lan frijidè a

(3) Kafe a fò, li bon

(4) *A kafe fò, li bon

(5) Diri sa a pa bon kalite

(6) *Diri sa a pa kalite bon

Lan analiz lengwistik, lè genyen yon asterisk (*) devan yon fraz, sa vle di fraz sa a pa gramatikal. Lan sis fraz ki anlè a, #1, 3, ak 5 se fraz gramatikal yo ye. Sa vle di yo suiv règ ki egziste lan gramè lang kreyòl. Kreyolofòn ayisyen p ap gen pwoblèm pou aksepte yo. Men, #2, 4, ak 6 pa gramatikal. Yo agramatikal. Sa vle di pa gen règ lan lang kreyòl ayisyen ki pèmèt lokitè yo fòme kalite fraz konsa. Pafwa, gen lengwis ki itilize ekspresyon « fraz byen fòme » olye ekspresyon “fraz gramatikal” osnon ekspresyon « fraz mal fòme » olye ekspresyon « fraz agramatikal ». Yon fraz kapab byen fòme men li pa fè sans. Chomsky (1957:15) te vini ak egzanp yon fraz konsa ke tout moun ki ap etidye syans lengwistik konnen kounyè a: Colorless green ideas sleep furiously. Fraz sa a konfòme li ak règ pou bati fraz ann angle (se yon fraz gramatikal) menm si li pa fè oken sans.

Twazyèm pati sa a, se yon entwodiksyon sou sentaks kreyòl li ye. Se pa yon liv gramè li ye. Li va ede nou konprann teyorikman sa yon gramè ye, sa gramè kreyòl la ye. Mwen genyen pou m devlope li yon lòt lè, pou m fè li yon liv gramè e m ap baze li sou travay sa a. Travay sa a p ap kouvri tout sa ki lan gramè kreyòl la. M ap chwazi sèlman kèk karakteristik ki rann kreyòl ayisyen yon sistèm lengwistik ki vrèman orijinal parapò a yon lang tankou franse ki se lang leksifikatris li.

Kategori sentaksik

Lan deskripsyon sentaksik yon lang, youn lan premye travay lengwis yo fè se idantifye lan ki kategori yo dwe mete mo ki lan lang lan. Se yon travay ki endispansab. Lengwis yo dwe fè sa, lokitè yo dwe konprann sa. Sa pèmèt nou konnen ki pwopriyete diferan mo ki lan yon lang, genyen. Se gras a sa, n a konnen ki jan osnon lan ki pozisyon nou dwe plase yon mo.

Grameryen tradisyonèl yo sèvi ak ekspresyon parties du discours, an franse ; parts of speech, ann angle. Ann rele li nou menm « pati lan diskou ». Genyen lengwis modèn ki itilize ekspresyon « kategori leksikal » pou dekri sa grameryen tradisyonèl yo rele « pati lan diskou ». Yo anplwaye ekspresyon « kategori leksikal » pou deziyen diferan klas mo ki egziste lan gramè yon lang. Byenke li sanble tout lang etabli yon distenksyon pami mo ki fè pati kategori leksikal, kapab genyen gwo diferans lan kantite ak jan distenksyon sa yo fèt. Lengwis yo òganize mo lan yon lang an de (2) kategori: yon kategori ki louvri epi yon lòt kategori ki fèmen. Lan kategori ki louvri a, lengwis yo idantifye kat klas mo : non (N), vèb (V), adjektif (Adj), ak advèb (Adv). Lengwis yo rele kategori sa a, kategori louvri paske a nenpòt ki moman, nouvo mo kapab antre ladan li. Men, se sèlman yon ti gwoup fiks eleman ki fè pati kategori fèmen. Men yo: detèminan (Det), vèb oksilyè (Oks), makè vèbal tan, mòd, aspè (TMA), prepozisyon (P), pwonon (Pwo), ak Konjonksyon, (K).

Kategori leksikal

Kategori leksikal louvri Egzanp

Non (N) flè, chapo, liv

Vèb (V) admire, jennen, vann

Adjektif (Adj) bon, jalou, entèlijan

Advèb (Adv) ansanm, raman, toujou

Kategori leksikal fèmen Egzanp

Detèminan (Det) la, sa a, yon

Vèb oksilyè (Oks) fèk, kapab, fin

Makè TMA (TMA) ap, te, ta

Prepozisyon (P) apre, pami, nan

Pwonon (Pwo) mwen, li, yo

Konjonksyon (K) ak, anka, epi

An kreyòl ayisyen, pa genyen anpil mo ki fè pati kategori leksikal fèmen. Dayè, se konsa sa pase lan majorite lang ki fè distenksyon sa a. Se lan kategori leksikal louvri majorite mo yo konsantre.

Genyen lengwis ki sèvi ak yon lòt tèminoloji pou fè distenksyon sa yo. Yo pale de « mo leksikal » ak « mo gramatikal ». Non, vèb, adjektif, ak advèb fè pati « mo leksikal », alòske detèminan, vèb oksilyè, prepozisyon, pwonon ak konjonksyon fè pati « mo gramatikal ».

Mo ki lan menm kategori leksikal pataje kèk pwopriyete. Majorite kritè pou plase mo lan menm kategori leksikal se kritè gramatikal yo ye. Ann pran pa egzanp fraz sa a : Chen rayi chat. Chen avèk rayi pa sou menm nivo fonksyonèl paske chen kapab fonksyone kòm sijè osnon objè men rayi pa kapab. Donk, de mo sa yo chen ak rayi fè pati de (2) klas mo diferan. Men, lè nou konsidere chen ak chat, nou wè tousuit yo genyen menm distribisyon osnon menm fonksyon (toulede kapab jwe wòl sijè, toulede kapab jwe wòl objè). Sa esplike poukisa nou kapab mete yo lan menm kategori leksikal, kategori non.

Non an kreyòl

Distenksyon ant non ak vèb ta sanble li inivèsèl. Men, gen espesyalis ki kesyone inivèsalite distenksyon sa a. Lengwis yo rele non yon klas mo kote nou jwenn jan yo rele moun (Mari, Andre), objè konkrè (biwo, machin, liv) osnon abstrè (senserite, lide, lajistis) ak kote (pak, estad, lavil). Fonksyon non leplisouvan se sèvi kòm sijè osnon objè tankou lan egzanp sa yo avèk mo ki souliye yo :

Fi a byen abiye

Lapolis debake

Li bwè anpil lèt

Pyè achte yon machin

An kreyòl, genyen yon distenksyon ki fèt ant non komen ak non pwòp. Yo sèvi ak non komen pou pale de nenpòt ki manb lan yon klas moun (tifi, ti gason), lan yon klas liv (woman), osnon lan yon klas kote (lavil). Yo sèvi ak non pwòp pou pale de yon moun presi (Monik, Jak, Toni).

Gramè tradisyonèl yo aprann nou ke non se yon klas mo ki deziyen èt vivan osnon objè (chat, plim). Yo pa di anyen sou mo yo konsidere tankou mo abstrè (konesans, lajistis) alòske se non tou yo ye.

Jan(r) avèk nonb an kreyòl

Genyen lang kote gen yon relasyon ant kategori janr ki se yon kategori lengwistik avèk kategori sèks ki se yon kategori natirèl. Pa egzanp, lan lang franse, yon èt anime ki gen sèks maskilen, yo ba li yon non maskilen; si li gen sèks feminen, yo ba li yon non feminen. Men, li enpòtan pou nou sonje ke janr pa koresponn obligatwaman lan tout lang avèk opozisyon maskilen vs feminen.

An kreyòl ayisyen, genyen kote nosyon janr lan parèt men se pa yon konstant li ye nan lang lan. Genyen non ki endike èt anime e ki kapab deziyen swa yon moun sèks maskilen, swa yon moun sèks feminen.

Ayisyen Ayisyèn

Travayè Travayèz

Peyizan Peyizàn

Men, pa gen anpil mo an kreyòl ki suiv varyasyon sa a. Anplis, varyasyon sa a pa mache ak detèminan an piske detèminan an pa janm chanje. Se non an sèlman ki chanje. Egz.

Yon Ayisyen Yon Ayisyèn

Yon travayè Yon travayèz

Yon peyizan Yon peyizàn

An kreyòl ayisyen, non pa pran mak gramatikal tankou ‘s’ pou li montre pliryèl. Pou endike pliryèl, lokitè a sèvi ak mo ki reprezante twazyèm pèsonn pliryèl pwonon pèsonèl ki se « yo ».

Pwofesè a Pwofesè yo

Machin lan Machin yo

Vèb an kreyòl

Vèb se yon klas mo ki endike aksyon, sansasyon, santiman osnon eta. Lengwis yo fè yon distenksyon ant vèb aktifki eksprime aksyon ak vèb deta ki eksprime yon eta. Men kèk egzanp:

Jaklin danse byen

Li pa santi anyen

Lwiz renmen Franswa

Youn lan fonksyon gramatikal vèb se sèvi kòm predika. Sa vle di yon eleman ki jwe yon wòl santral lan yon fraz: li atire tout lòt eleman yo e tout lòt eleman yo depann de li. Men, n a wè pi devan ke sitiyasyon an pi konplike pase sa.

Adjektif an kreyòl

Tradisyonèlman, yo defini adjektif kòm yon klas mo ki idantifye kalite, ak pwopriyete yo bay moun oswa objè. An kreyòl, adjektif kapab fonksyone kòm yon eleman ki modifye yon non. Si m di pa egzanp, ouvriye yo pòv anpil, mopòv endike yon atribi ouvriye yo. Men, an kreyòl, dapre sèten lengwis, adjektif kapab fonksyone tankou yon predika. Lengwis John Holm (1988) pibliye analiz sou sa men lengwis Michel DeGraff (2007) ki pibliye anpil rechèch sou kesyon sa a pa wè li menm jan.

Adjektif kapab parèt swa devan, swa dèyè non li modifye a. Genyen yon ti gwoup adjektif ki parèt devan yon non.

Yon bèl chemiz

Li rete lan yon gwo kay

Poukisa ou renmen vye machin sa a?

Men, laplipa adjektif parèt aprè non an.

Nèg sa a twò entèlijan pou mwen

Pè sa a pa moral menm

Advèb an kreyòl

An jeneral, lengwis ak grameryen defini advèb tankou inite lengwistik ki kapab modifye vèb, adjektif, ak lòt advèb. An kreyòl, majorite advèb sòti lan franse (yè, ansanm, toujou), genyen anpil ki fini an –man, tankou separemen, sensèman, kareman, onètman, sibitman, siman…men, genyen yon ti gwoup ki orijinal lan jan yo fòme. Men kèk egzanp :

Li kanpe rèdtòk sou desizyon l.

Lapli ap tonbe rèdmare

Manmzèl ap travay rèdchèch (Valdman 2007 : 620-622)

Deplizanpli an kreyòl, nou jwenn adjektif ki tounen advèb lè yo parèt apre yon vèb.

Li pale bwòdè

Yo fè chèlbè

Ou chante fo

Kategori leksikal fèmen

Jan nou te di anlè a, mo nou jwenn lan kategori leksikal fèmen se yon seri mo ki fè pati yon lis ki fèmen. Kantite mo sa yo pa janm ogmante lan lang lan, kontrèman a mo ki lan kategori leksikal louvri. An kreyòl, mo ki fè pati kategori leksikal fèmen se : detèminan, vèb oksilyè, makè TMA, prepozisyon, pwonon, ak konjonksyon.

Detèminan

An lengwistik, yo rele detèminan yon klas gramatikal mòfèm ki pèmèt non an fòme yon sentagm nominal lan yon fraz. An kreyòl, genyen sis kategori detèminan: atik, adjektif demonstratif, adjektif posesif, adjektif nimeral, adjektif endefini, adjektif entèwogatif. Nou kapab divize sis kategori sa yo an de (2) sou- kategori: Lan premye sou-kategori a, genyen atik, adjektif demonstratif, adjektif posesif. Yo toujou plase apre non an, esepte detèminan endefini ki parèt devan non an :

Tab la

Kay sa a

Machin mwen

Yon òdinatè

Dezyèm sou- kategori an genyen adjektif nimeral ak adjektif endefini. Yo toujou plase devan non an:

Gen kat etidyan ki pa vini

Kèk moun kòmanse kriye

Adjektif entèwogatif (ki, konbyen) toujou plase devan non yo modifye.

Ki moun sa a ?

Konbyen kòb li koute ?

Vèb oksilyè

An lengwistik, yo rele vèb oksilyè yon kategori vèb ki depann de vèb prensipal la e ki sèvi pou fè distenksyon avèk tan, mòd, aspè, (TMA). An kreyòl, pami vèb oksilyè yo, genyen fèk, kon, kapab, fin, vin, sòt, dwe…Nou pa dwe konfonn sèten ladan yo ak fòm long tankou fini, konnen, vini, sòti ki yo menm fonksyone tankou vèb regilye. Genyen ladan yo ki kapab mache ak makè vèbal tan, mòd, aspè (TMA) tankou te, ap, ta, t ap, pral,… Youn lan etid enteresan ki fèt sou vèb oksilyè an kreyòl se etid lengwis ayisyèn Hélène Magloire-Holly (1982).

Makè vèbal TMA

Tout lang kreyòl yo (kreyòl ayisyen, jamayiken, giyanè, matinikè, …) posede yon klas mo ki parèt devan yon eleman vèbal e ki eksprime tan, mòd, aspè. Lengwis yo rele klas mo sa yo makè TMA. Klas mo sa yo se yon kategori ki rann lang kreyòl ayisyen diferan anpil parapò a lang franse lan fonksyònman sistèm vèbal. Tan endike dewoulman evenman yo jan yo pase vrèman ; aspè endike dewoulman aksyon yo kèlkeswa epòk yo pase; mòd endike atitid moun ki ap pale a parapò a sitiyasyon ki devan li (Payne 1997). An kreyòl ayisyen, makè vèbal TMA yo se : ap, te, a, ava, pral. Yo kapab konbine antre yo pou eksprime plis sibtilite lan sistèm vèbal kreyòl la : te+a ki bay ta, te+apki bay tap…

Prepozisyon

Lan gramè tradisyonèl yo, yo prezante prepozisyon tankou yon seri mo zouti ki sèvi kòm lyen ant de (2) tèm. Pou lengwis modèn yo, prepozisyon fè pati klas mo gramatikal ki presede swa non, pwonon, osnon sentagm nominal ki ede fòme yon fraz. An kreyòl, yo konsidere kòm prepozisyon mo tankou:

Jan pase devan Pyè

Ki liv ou pi renmen pami liv sa yo

M ap tann bis la depi midi

Pwonon

Gramè tradisyonèl yo defini pwonon tankou yon mo ki ranplase yon non. An reyalite, se pa yon definisyon ki egzat. Si m di m ap aprann chinwa osnon pèsonn pa di anyen, m ak pèsonn ki toulede se pwonon pa ranplase oken non. Yon pwonon kapab ranplase yon sentagm osnon tout yon fraz. Pa egzanp, pwonon li lan fraz li bèl kapab ranplasemeurent kanaval la, osnon ti kouzin Jan Mari an.

An kreyòl, se menm fòm pwonon pèsonèl la ki fonksyone kòm posesif osnon kòm sijè vèb, kòm objè vèb, osnon kòm objè prepozisyon.

Lan fraz sa yo, menm fòm pwonon pèsonèl yo sèvi kòm sijè yon vèb :

Mwen fèk aprann nouvèl la

Li tounen al viv New York

Y ap vini aswè a

Yo sèvi tou kòm objè dirèk :

Li konprann li kab kaponnen m

Pa okipe li.

Jandam lan frape yo

Yo sèvi tou kòm objè endirèk :

Yo ban m machin lan

Koute sa m di w

Osnon objè yon prepozisyon :

Misye vide bèt sou nou

Mari danse ak yo

Menm fòm pwonon pèsonèl la fonksyone tou kòm adjektif posesif :

Ti fi a fade bouch li

Diksyonè mwen an tou nèf

Konjonksyon

Wòl konjonksyon lan yon fraz se mare ansanm de (2) osnon plis pase de (2) eleman. Se wòl sa a li jwe tou lan kreyòl ayisyen. An jeneral, grameryen yo divize konjonksyon an de (2) gwoup : youn se konjonksyon koòdinasyon, lòt la se konjonksyon sibòdinasyon. Konjonksyon koòdinasyon sèvi pou mare ansanm inite lengwistik ki gen menm estati, tankou men, osnon, epi, ak… Konjonksyon sibòdinasyon sèvi pou endike yon eleman ki antre anndan yon konstriksyon ki pi laj. Paske, lè, si, ke…se kèk egzanp konjonksyon sibòdinasyon.

Jaklin ak Jàn se de bon zanmi

Li ta achte machin lan, men li pa gen lajan (Valdman 2007 : 478)

Li pa ka vini paske li malad

Rele mwen lè ou rive Boston

Lan pwochen atik la, m ap kontinye 3èm pati sou sentaks kreyòl. M ava pale sou estrikti gramatikal lan lang kreyòl ki orijinal e ki montre jan lang kreyòl diferan lang franse.

REFERANS MWEN SITE :

Chomsky, Noam (1957) Syntactic Structures. Mouton: The Hague and Paris.

DeGraff, Michel (2007) Kreyòl Ayisyen, or Haitian Creole (‘Creole French’). In Comparative Creole Syntax. Parallel Outlines of 18 Creole Grammars. Edited by John Holm and Peter L. Patrick, Battlebridge Publications. United Kingdom.

Holm, John (1988) Pidgins and Creoles. Volume 1. Theory and Structure. Cambridge University Press: New York.

Magloire-Holly, Hélène (1982). Les modaux: Auxiliaires ou verbes? In Syntaxe de l’haïtien. Lefebvre, Magloire-Holly, Piou, rédacteurs. Karoma Publishers, Inc. Ann Arbor.

Payne, Thomas (1997) Describing morphosyntax. A guide for field linguists. Cambridge University Press: New York.

Valdman, Albert and alii. (2007) Haitian Creole-English Bilingual Dictionary. Indiana University. Creole Institute.

---

ELEMAN ENTWODIKSYON POU YON GRAMÈ KREYÒL

(3.1. SENTAKS)

Hugues Saint-Fort

New York, 20 juillet 2013

 

Lan atik sa a, m ap kontinye analiz sou sentaks lang kreyòl mwen te kòmanse semèn pase. Mwen te etidye lan analiz sentaksik sa a klas mo ki genyen an kreyòl. Mwen te montre gen de (2) kategori leksikal an kreyòl : yon kategori ki louvri epi yon kategori ki fèmen. Lan kategori ki louvri, mwen te idantifye non, vèb, adjektif, ak advèb. Se lan klas mo sa yo nou jwenn majorite mo ki lan lang lan, ansanm ak  laplipa mo ki ap antre ladan li toulejou. Lan kategori ki fèmen, mwen te idantifye detèminan, pwonon, vèb oksilyè, makè vèbal tan, mòd, aspè, (TMA), prepozisyon, ak konjonksyon. Pa gen anpil mo ki fè pati kategori fèmen an e pa gen mo ki ap antre ladan li menm jan sa fèt pou kategori ki louvri a.  

Men sa mwen pral egzaminen lan atik sa a : Toudabò, mwen pral etidye lòd mo an kreyòl, m ava esplike ki sa li ye, ki enpòtans li genyen an kreyòl ; apre sa, m ap abòde analiz fraz an kreyòl epi m ap fini ak yon analiz  pwonon pèsonèl an kreyòl. 

Lòd mo an kreyòl

Genyen gwo diferans lan fason lang fonksyone, menm lè genyen resanblans antre yo. Pa egzanp, lang angle genyen yon kantite mo franse ladan li men de (2) sistèm lengwistik  sa yo pa fonksyone menm jan. Lang franse se pitit fi lang laten, men fonksyònman sentaksik de (2) lang sa yo diferan. Laten se yon lang ki endike fonksyon sentaksik diferan eleman ki lan yon fraz avèk yon seri sifiks ki tache ak non, pwonon, osnon adjektif. Se sa yo rele « ka » lan gramè. (case, ann angle, cas an franse). Akizatif, jenitif, nominatif se kèk egzanp « ka » an laten. Sifiks ki tache lan fen mo yo endike fonksyon gramatikal mo sa yo okipe lan yon fraz (amic-us, amic-um, amic-orum). Tèminezon –us endike  se ka nominatif.  Li montre mo a okipe fonksyon sijè lan fraz la; tèminezon –um endike se ka akizatif. Li montre mo a okipe fonksyon objè dirèk lan fraz la;  tèminezon –orum endike  se  ka jenitif  pliryèl.  Li montre  mo a okipe  fonksyon posesyon, osnon yon pati  lan yon ansanm ki pi  gwo. 
Pa genyen (osnon prèske pa genyen) “ka” ankò ni an franse ni ann angle. An kreyòl tou, pa genyen “ka”. Pou endike rezo relasyon mo yo okipe lan yon fraz, kreyòl sèvi ak lòd mo yo. Sa vle di pozisyon mo yo lan yon fraz. Ann gade kat fraz sa yo:
 

1.     Gran moun nan twaze ti fi a

2.     Ti fi a twaze gran moun nan

3.     Pwofesè a rele etidyan an

4.     Etidyan an rele pwofesè a

Fraz #1 ak fraz #2 gen egzakteman menm mo yo. Men, paske pozisyon mo yo diferan lan 2 fraz yo, sa rann sans 2 fraz yo diferan tou. Lan fraz #1, se gran moun nan ki fè aksyon “twaze” ti fi a, sentagm nominal  “gran moun nan” plase lan pozisyon sijè, sentagm nominal “ti fi a” resevwa aksyon “twaze”, li plase lan fen fraz la, apre vèb “twaze”, lan pozisyon objè.

Lan fraz #2, se egzakteman kontrè a ki pase. Sentagm nominal « ti fi a » chanje pozisyon, li plase devan eleman vèbal la, lan pozisyon sijè. Kounyè a, se « ti fi a » ki fè aksyon « twaze » gran moun nan. Donk, « gran moun nan » vin resevwa aksyon « twaze » a.  Nou kapab fè menm kalite remak yo pou fraz #3 ak fraz #4. Lan yon fraz  deklaratif,  lòd mo yo  se sijè- vèb-objè. Analiz sa yo montre lang kreyòl se yon tip lang  SVO : Sijè-Vèb-Objè.   Menm jan ak franse, osnon angle. Pou endike posesyon an kreyòl, lokitè a mete pwopriyetè a touswit apre bagay li posede a. Men kèk egzanp:

Kalkilatè mwen an

Machin Jak la

Òdinatè Pyè a

Konstriksyon sa a diferan konstriksyon angle kote pwopriyetè a vini anvan bagay li posede a avèk yon apostwòf ki presede lèt ‘s’devan bagay li posede a.

John’s car

Katie’s dress

Christine’s book

Li diferan tou konstriksyon franse kote pwopriyetè a plase lan fen sentagm lan avèk prepozisyon de ki swiv mo ki deziyen bagay li posede a.

La voiture de Jean

La robe de Katie

Le livre de Christine

Fraz an kreyòl

Depi lontan lan etid lang, definisyon fraz toujou kreye michan pwoblèm. Laplipa grameryen tradisyonèl yo te defini fraz tankou ‘ekspresyon yon panse konplèt’ men sa kreye plis pwoblèm. Lengwis modèn yo plis konsantre sou ki jan pou idantifye ak klasifye fraz. Idantifye fraz pa tèlman bay pwoblèm lan lang ekri, men lan lang pale, se gwo tèt chaje akoz fenomèm entonasyon plis poz moun k ap pale a kapab pran, ki kapab bay pwoblèm pou detèmine ki kote fraz la kòmanse osnon ki kote li fini.      
    
An kreyòl, gen fraz ki senp epi gen fraz ki konplèks. Yon fraz senp fòme ak yon sentagm nominal ki presede yon sentagm vèbal. Yon fraz konplèks fòme ak plis eleman pase yon fraz senp.

Lan majorite lang lengwis yo dekri,  nou toujou jwenn diferan gwoup inite pi piti ki regwoupe ansanm e ki pèmèt konprann yon fraz. Yo rele gwoup inite sa yo sentagm. Sentagm yo konbine ansanm pou fòme fraz.  Men yon egzanp:

Nèg la touye moustik yo ak yon liv

Fraz sa a fòme ak twa sentagm : yon sentagm nominal (SN) : nèg la, yon sentagm vèbal (SV) : touye moustik yo, epi yon sentagm prepozisyonèl (SP) : ak yon liv.  Sentagm vèbal la ak sentagm prepozisyonèl la, yo chak genyen yon sentagm nominal: moustik yo epi yon liv.

Sentagm nominal la fòme avèk yon non (N) nèg ki presede yon detèminan  (D) la ; sentagm vèbal la fòme avèk yon vèb (V) touye ki presede yon sentagm nominal ; sentagm prepozisyonèl la fòme avèk yon prepozisyon (P) ak ki presede yon sentagm nominal.   
                                           
Sentagm nominal

An kreyòl ayisyen, yon sentagm nominal fòme avèk yon non (N) ki mache ak yon detèminan (D).  Lè detèminan an se yon detèminan defini osnon yon detèminan demonstratif (sa a / sa yo), li plase apre non an.  Men, si detèminan an se yon  detèminan endefini, li toujou  plase devan non an. Detèminan defini an genyen plizyè fòm. Fòm yo depann de son ki vini anvan detèminan an. Si son ki vini anvan detèminan an se yon konsòn ki pa nazal (pa bliye, yon son nazal se yon son ki pase alafwa lan nen e lan bouch moun ki ap pale a) detèminan defini an ap : la.

Kote liv la ?

Li pote bwat la sou do li

Rad la dechire nèt

Si se yon vwayèl oral (pa bliye, yon son oral se yon son ki pase sèlman lan bouch moun ki ap pale a), detèminan defini an
tounen : a.

Zwazo a chante anpil

Mache a pa louvri dimanch

Zeklè a fè m sote

Si se yon vwayèl nazal  ki devan i, osnon si genyen   yon konsòn nazal ki devan son ou,  detèminan defini an tounen an.

Zanmi an pati yè swa

Sentagm vèbal

Sentagm vèbal bay plis tèt chaje pase sentagm nominal paske gen anpil posiblite pou lokitè a, lè li chwazi itilize li. Lan yon sentagm vèbal, genyen yon vèb ki kapab mache ou non avèk yon vèb oksilyè, yon makè vèbal TMA osnon yon konpleman objè dirèk (KOD):

Etidyan yo ap li

Etidyan yo ap li yon woman enteresan

Yon woman enteresan se yon konpleman objè dirèk ki fòme ak yon sentagm nominal. Konpleman objè dirèk sa a kapab mennen lòt eleman dèyè li, ki yo menm kapab kontinye etann li.

Etidyan yo ap li yon woman enteresan ki te resevwa premye pri lan yon gwo konkou ki te fèt…
Vèb ki lan sentagm vèbal la kapab mache avèk yon konpleman objè endirèk (KOE) :

Mari ak Jan ale lan sinema

Lan sinema se yon sentagm prepozisyonèl. 

Genyen ka kote vèb la kapab pran yon konpleman objè dirèk ansanm ak yon konpleman objè endirèk :

Mari mete diksyonè a sou biwo a

Lan fraz sa a, diksyonè a se yon sentagm nominal ki fonksyone kòm konpleman objè dirèk ; sou biwo a se yon sentagm prepozisyonèl ki fonksyone kòm konpleman objè endirèk.

Pafwa, nou konn rankontre yon kalite vèb sèten lengwis rele vèb ditranzitif. Sa vle di vèb sa yo pran de (2) objè e yo pa genyen yon prepozisyon devan yo. Lan ka sa yo, se lòd fiks de (2) sentagm nominal objè yo ki pèmèt distenge fonksyon yo. Sa vle di premye sentagm nominal la fonksyone kòm moun ki resevwa kado a osnon favè a, epi dezyèm sentagm nominal la fonksyone kòm veritab objè dirèk la.

Yo bay lapolis kriminèl yo

Jan di Mari bèl ti pawòl dous 

                                        

Sentagm prepozisyonèl

Lan yon sentagm prepozisyonèl, nou jwenn yon prepozisyon ki mache ak yon sentagm nominal. Prepozisyon an kapab endike direksyon (anba, anlè, sou), relasyon lan espas (lan, nan)…

Li kache anba kabann lan

Men machin nan ap vini sou nou

Ladan gwoup sa yo, gen tout tandans

Lan yon sentagm prepozisyonèl, tèt sentagm lan se yon prepozisyon.

Mwen manje lan pak la  

 

Pwonon pèsonèl
 
An kreyòl, fòm pwonon pèsonèl yo se:

                 Sengilye                                                    Pliryèl    
                         

Fòm konplèt             Fòm redui                       Fòm konplèt       Fòm redui

Mwen                       M                                       Nou                       N      

Ou                             W

Li                               L                                       Yo                           Y

N a remake lan sengilye, genyen twa pèsonn (mwen, ou, li). Men, lan pliryèl, genyen sèlman de (2): nou avèk yo. Nou sèvi pou ranplase moun k ap pale a ansanm ak lòt moun k ap patisipe lan konvèzasyon an. Yo ranplase lòt moun yo ki p ap patisipe lan konvèzasyon an.

Genyen règ presi ki detèmine ki lè pou sèvi ak fòm konplèt osnon ak fòm redui pwonon yo. Règ sa yo kapab depann swa de anviwonman fonetik lan, swa de estil lokitè a.

Lang lan mande pou anplwaye fòm konplèt pwonon pèsonèl yo devan advèb menm lè li sèvi pou ensiste sou yon bagay.

Nèg sa a li menm, li toujou move

*Nèg sa a l menm, li toujou move

Nou anplwaye fòm konplèt pwonon pèsonèl apre vèb kopil se

Se yo k ap fè tout bri sa a

*Se y k ap fè tout bri sa a

  Epi tou apre eleman negatif pa

Se pa mwen/nou/li/yo/ou

Fòm redui 3èm pèsòn pliryèl y kapab parèt devan yon vwayèl. Li pa kapab parèt devan yon konsòn. Pa bliye : lè genyen yon asteriks devan yon fraz, sa vle di fraz la pa gramatikal.

Y ap gade televizyon

*Y gade televizyon

Fòm redui 2èm pèsòn sengilye w kapab parèt devan osnon apre yon vwayèl.

Si w vini, m ap byen kontan

W a di l bonjou pou mwen

Men, lang lan pa aksepte fòm redui 2èm pèsòn sengilye lan kòmansman yon fraz si li presede yon konsòn.

*W kapab prete m di dola ?

Ou kapab prete m di dola ?

*W pare pou mwen, mwen pare pou w tou  

Ou pare pou mwen, mwen pare pou w tou

Fòm redui 1è pèsòn sengilye m pa kapab parèt apre konsòn final yon sentagm vèbal.

*Li bat m lan final la

Li bat mwen lan final la

Kreyòl ayisyen pa sèvi ak pwonon pèsonèl men jan franse sèvi ak yo. An kreyòl, menm fòm pwonon pèsonèl yo sèvi kòm sijè, objè dirèk, objè endirèk, ak objè yon prepozisyon. Men kèk egzanp kote pwonon pèsonèl la fonksyone kòm sijè :

Li achte yon lòt machin

M ap pati demen maten

Nou ba yo twa gòl

Y ap vini demen swa

Lan egzanp sa yo, pwonon pèsonèl yo fonksyone kòm objè dirèk :

Nou peye li byen chè

Gade m lan je

Yo pa renmen nou

Nou resi bat yo

Lan egzanp sa a, pwonon pèsonèl la fonksyone kòm objè endirèk :

Remèt mwen kòb mwen

 Menm fòm pwonon pèsonèl la kapab fonksyone kòm objè yon prepozisyon :

Ou p ap vin pran poul sou mwen

Nou prale lan sinema ak yo

Sispann fè jako pye vèt dèyè li

Lan pwochen atik la, m ap fè yon gwo rale sou sistèm vèbal lang kreyòl. Analiz la va montre jan sistèm vèbal kreyòl fonksyone lan fason pa li, san li pa depann de sistèm vèbal franse.